Wolfgang Koeppen – Σαν περιστέρια στην χλόη οι διαδρομές των ανθρώπων

[br]

Καθόλου γνωστός στην χώρα μας αλλά ένας απ’ τους σπουδαιότερους μεταπολεμικούς Γερμανούς συγγραφείς, ο Wolfgang Koeppen (Βόλφγκανγκ Κέπεν) γεννήθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα στην Πομεριανία, έζησε με την γιαγιά του και κατόπιν με την μητέρα του για να ταξιδέψει σε αρκετές πόλεις και να εγκατασταθεί, το ’43, στο Μόναχο όπου έζησε μέχρι τον θάνατό του, το ’96, όντας τα τελευταία χρόνια του σε γηροκομείο.

Ολιγογράφος, ο Κέπεν είναι γνωστός, κυρίως, για το πρώτο μέρος της “Tριλογίας της Αποτυχίας”, τα “Περιστέρια στη χλόη”, το 1951, (Εκδόσεις Κριτική)- σε εξαίρετη μετάφραση του Βασίλη Τσαλή που γράφει και το επίμετρο- με το “Θερμοκήπιο” (Das Treibhaus, 1953) και τον “Θάνατο στη Ρώμη” (Der Tod in Rom, 1954), να ακολουθούν αμέσως μετά. Για το εν λόγω έργο ο μεγάλος Γερμανός κριτικός, Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι, έχει εκφραστεί με ενθουσιασμό καθώς το θεωρεί απ’ τα πιο σημαντικά στην ιστορία της γερμανόφωνης λογοτεχνίας.

Έχοντας, ίσως, πάρει την ιδέα από τον “Οδυσσέα” του Τζόυς, το σενάριο των “Περιστεριών” αναπτύσσεται στην διάρκεια μίας ημέρας, την 20η Φεβρουαρίου του 1951, στο Μόναχο όπως έχει διαπιστωθεί από την παράθεση πρωτοσέλιδων εφημερίδων και διαφόρων τοπωνυμιών που αναφέρονται στην αφήγηση. Επίσης, ενδιαφέρον έχει η παρέλαση 30 και πλέον χαρακτήρων, εφτά εκ των οποίων δείχνουν, μάλλον, να πρωταγωνιστούν. Όλοι αυτοί ζούνε και αναπνέουν μέσα σε 100 αφηγηματικές ενότητες και λειτουργούν αυτόνομα,  όταν δεν εμπλέκονται, τυχαία συνήθως, στις καταστάσεις των υπολοίπων. Έχοντας ασχοληθεί με τον κινηματογράφο, ο Κέπεν λειτουργεί γράφοντας αναγνωστικές σεκάνς: ο φακός του δεν ακολουθεί τους ήρωες του κατά πόδας. Στήνεται σε κάποια γωνία- πλατεία, μπαρ κτλ- όπου καταγράφει τις κινήσεις τους, κινήσεις που αν ιδωθούν όλες μαζί από ψηλά ή αν ζουμάρουμε πάνω τους, μοιάζουν με κινήσεις περιστεριών πάνω στην χλόη- άσκοπες.

Σαν χορωδία φωνών ο συγγραφέας χτίζει το πορτρέτο μιας κοινωνίας γεμάτης με απόστρατους, ηττημένους κατακτητές, με κατεστραμμένες, ακόμη, αρκετές συνοικίες, με δελτίο στα τρόφιμα, με σπίτια επιταγμένα από τους συμμάχους κατακτητές- εδώ βρισκόμαστε στον αμερικάνικο τομέα- με κυρίαρχους τους μαυραγορίτες και τους ενεχυροδανειστές, με αχαλίνωτο πληθωρισμό, όπου ο καθένας πηγαίνει και πουλά ότι του έχει απομείνει- έπιπλα, κοσμήματα, αίμα, σεξ. Μέσα σε κλίμα άγχους και φόβου, θα λέγαμε, σύγχυσης, έλλειψης ασφάλειας, ο Κέπεν περιγράφει με παγερότητα την κοινωνική αλλά και την ψυχολογική κατάσταση ενός λαού που δεν έχασε μόνο την κυριαρχία του αλλά και την υπεροχή του απέναντι στου υπόλοιπο κόσμο αν και ξέρουμε τι κόστισε σε ανθρώπινες ζωές και καταστροφές αυτό το imperium.

Κομβικό στοιχείο παραμένουν οι σχέσεις νικητών-νικημένων, καθώς ο λογοτέχνης βάζει στους βασικούς χαρακτήρες του αρκετούς από τους πρώτους. Στα εφτά κύρια πρόσωπα του έργου πρώτο ρόλο παίζει ο Φίλιππος – που φωτογραφίζει, μάλλον, τον Κέπεν– ένας καταθλιπτικός συγγραφέας χωρίς καμιά χαρά για την ζωή και άνευ ουσιαστικού συγγραφικού έργου που εξαρτάται καθημερινά, πρακτικά και οικονομικά, από την νεαρή γυναίκα του Εμιλία, κληρονόμο μεγάλης περιουσίας ακινήτων που χάθηκαν ή απαξιώθηκαν κατά την διάρκεια του πολέμου και της κατοχής, με αποτέλεσμα να πουλά ένα-ένα όσα οικογενειακά τιμαλφή απέμειναν. Πέρα από τον μοναχικό Φίλιππο υπάρχει, επίσης ο Ουάσιγκτον Πράις, ο μαύρος Αμερικάνος στρατιώτης που υπηρετεί την θητεία του εκεί και είναι ερωτευμένος με την ντόπια Κάρλα από την οποία περιμένει το παιδί του. Επιθυμεί διακαώς να παντρευτεί την ερωμένη του και να ζήσει στο Παρίσι ανοίγοντας ένα μπαρ, όπου, έχοντας και την εμπειρία των ρατσιστικών διακρίσεων στην πατρίδα του- ΚΑΝΕΝΑΣ ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΟΣ. Αντίθετα, η Κάρλα, θέλει να ρίξει το παιδί καθώς δέχεται σκληρή κριτική από το περιβάλλον της και κυρίως από την φανατική ναζίστρια μητέρα της λόγω του δέρματος του Πράις.

Στο χώρο των νικητών συγκαταλέγεται και ο Οδυσσέας Κότον, μαύρος και αυτός στρατιώτης που επισκέπτεται την πόλη και έχοντας την ψυχολογία και την φυσική δύναμη του νικητή δεν έχει δισταγμούς να πάρει τα ρίσκα του. Ανάμεσα στους άλλους υπάρχει και ο διάσημος- Αμερικανός ποιητής Έντουιν – ίσως ο Τ.Σ. Έλιοτ– που έρχεται στην πόλη για μια διάλεξη και διαπιστώνει πως η ομιλία του, που υπονομεύεται από το χαλασμένο μικρόφωνο, κανέναν από το ακροατήριο δεν συγκινεί και ούτως το λογύδριο του περί του αθανάτου πνεύματος της Δύσης δεν ευδοκιμεί στους πολίτες μιας κατεστραμμένης ευρωπαϊκής χώρας.

Στο βιβλίο συμβαίνει ένας φόνος, αυτός του ηλικιωμένου αχθοφόρου Γιόζεφ, στρατιώτη του Α’ Παγκόσμιου πολέμου και πλέον παρία που κάνει μεταφορές για να επιβιώσει. Δεν ξέρουμε ποιος τον σκότωσε αλλά ο θάνατός του γίνεται αφορμή για μια σοβαρή σύρραξη στο κλαμπ των μαύρωνΑμερικανών στρατιωτών. Είναι εκεί που συναντώνται αρκετοί από τους κεντρικούς χαρακτήρες του βιβλίου:  εκεί όπου η φυλετική διάκριση μεταφέρεται από τους Εβραίους στους έχοντες μαύρο δέρμα και όπου οι έγχρωμοι ένστολοι διαπιστώνουν πως ο ρατσισμός δεν έχει πατρίδα. Ο Κέπεν ενορχηστρώνει την πλοκή με την τεχνική του ρεύματος σκέψεων, ήτοι περιγράφει τις σκέψεις του ήρωα του καθώς περνούν σε πραγματικό χρόνο από το μυαλό του. Φυσικά δεν υπάρχει γραμμική εξέλιξη- αρχή, μέση ή τέλος- τα πάντα ρέουν, φαινομενικά, χωρίς συντονισμό, στην τύχη και παρ’ όλα αυτά ο αναγνώστης με εγρήγορση μπορεί να καταλάβει το υπόγειο ρεύμα που σπρώχνει τα γεγονότα στον χρόνο. Υπάρχουν, επίσης αναφορές στην Βίβλο και στον Όμηρο, στην αρχαία μυθολογία και σε συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι και ο Χέμινγουεϊ μέσα σε ένα πλαίσιο πλήθους συμβολισμών προς ερμηνεία.

Ο Γερμανός δημιουργός αρέσκεται στο να βάζει εμβόλιμα στην ροή των προτάσεων ουσιαστικά και επίθετα που δεν συνδέονται νοηματικά με την τρέχουσα σύνταξη αλλά συνδέονται με παρακάτω έννοιες τις οποίες ο αναγνώστης οφείλει να κρατά υπ’ όψη του. Γράφει ο Βασίλης Τσαλής:

“ Η τεχνική του μοντάζ την οποία χρησιμοποιεί ο Κέπεν για να συνδέσει τις αφηγηματικές ενότητες, διαχωρίζει με αυστηρότητα τους χαρακτήρες, τον χώρο και τον χρόνο, δίχως όμως να περιορίζεται και να ορίζεται από κάποια εμφανή πρόθεση γραμμικής αφήγησης. Οι χαρακτήρες εμφανίζονται στον ίδιο ή σε διαφορετικούς τόπους, συναντιούνται  και αποχωρίζονται, δίχως όμως να γνωρίζουμε αν τα γεγονότα συμβαίνουν ταυτόχρονα ή έπονται το ένα του άλλου, αλλά, κυρίως, πως ο χρόνος , η πρόοδος του χρόνου, τα συνδέει μεταξύ τους”.

Θα τολμούσαμε να σκεφτούμε πως το μυθιστόρημα του Χάινριχ Μπελ,  “Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία”(ΕκόσειςΠόλις)  που γράφτηκε 20 χρόνια μετά- το ’71- επηρεάζεται αρκετά από τα “Περιστέρια” του Κέπεν– μια γυναίκα στην πρώιμη μεταπολεμική Γερμανία γύρω από την οποία κινούνται πολλοί χαρακτήρες, αλλά και ο Λάσλο Κρασναχορκάι, τόσο στον τρόπος γραφής όσο και στο ζοφερό, υπαρξιακό, καφκικό κλίμα που απλώνεται τριγύρω.

Info: Wolfgang Koeppen, Περιστέρια στη χλόη, Μετάφραση και επίμετρο Βασίλης Τσαλής, Εκδόσεις Κριτική