Το Ολοκαύτωμα δεν συγκρίνεται με τίποτα άλλο στην Ιστορία της ανθρωπότητας

Η Έλενα Χουζούρη αναμετράται με την Ιστορία. Με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων. Μας θυμίζει τη σημαντική παρουσία της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη και τα όσα υπέστη, τη συμμετοχή των ελλήνων Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση. “Ο θείος Αβραάμ μένει πάντα εδώ” (Εκδ. Πατάκη) είναι ένα πολυεπίπεδο μυθιστόρημα για τα πολλαπλά πρόσωπα των συλλογικών ταυτοτήτων, για τη Μνήμη και για τα όσα κληρονομούμε από το παρελθόν. Την ευχαριστούμε που μας μίλησε.

Πόσο εύκολο ήταν να αναμετρηθείτε με την Ιστορία;

Με αυτό ειδικά το κομμάτι της Ιστορίας ήταν όχι απλώς δύσκολο, αλλά και εξαιρετικά επώδυνο. Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων δεν μπορεί να συγκριθεί με καμία άλλη σελίδα της Ιστορίας της ανθρωπότητας, όσο μαύρη κι αν είναι αυτή. Το αντιλαμβάνεσαι  όταν, χωρίς εμπάθειες και ιδεοληψίες, τολμήσεις να εισχωρήσεις σ’ αυτό και να φτάσεις έστω στις παρυφές του ζόφου του. Μόνον έτσι όμως θα μπορούσα, όχι να δω απέξω, άρα περιγραφικά τους ήρωες μου, αλλά, στο μέτρο του δυνατού, ταυτιζόμενη μαζί τους. Δεν είναι τυχαίο ότι κάποιοι με ρωτούν αν έχω εβραϊκή καταγωγή. Όχι δεν έχω, αλλά έγινα, κατά κάποιο τρόπο, Εβραία, για να μπορέσω να «βιώσω» αυτήν την τερατωδία του Ολοκαυτώματος και να την μεταπλάσω λογοτεχνικά.

Ποια ήταν η αιτία για να γράψετε το βιβλίο;

Η αιτία ήταν ότι… θύμωσα! Θύμωσα  όταν συνειδητοποίησα  ότι για πολλά πολλά χρόνια επικρατούσε στη Θεσσαλονίκη – γενέτειρα μου πόλη- άκρα του τάφου σιωπή σχετικά με την παρουσία της πολυπληθούς ακμάζουσας, για πολλούς αιώνες, εβραϊκής κοινότητας και προπαντός για τον σχεδόν ολοκληρωτικό αφανισμό της. Ξέρετε ότι υπάρχουν άνθρωποι, μορφωμένοι, επιστήμονες, στην Κάτω Ελλάδα, που λέμε, οι οποίοι δεν γνωρίζουν ότι υπήρχαν Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη; Ευτυχώς που τα τελευταία χρόνια, χάρη στον Γιάννη Μπουτάρη, αυτή η βαριά κρούστα έχει αρχίσει και σπάει, συν τις μελέτες που γράφονται σχετικά με το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης  και την παρουσία των Εβραίων της πόλης.  Πρόσφατα μάλιστα, ιδρύθηκε και Έδρα Εβραϊκών Σπουδών στο ΑΠΘ.

Πώς συλλαμβάνει και πώς διαχειρίζεται τη μνήμη ο συγγραφέας;

Με σεβασμό και χωρίς εμπάθεια. Με μάτια ανοιχτά, και με βαθιά ενσυναίσθηση. Αν πρόκειται για μνήμες προσωπικές τότε χρειάζεται ακόμα μεγαλύτερη γενναιοψυχία. Αν πρόκειται για μνήμη άλλων τότε ο σεβασμός πρέπει να είναι πρωταρχικό σημείο εκκίνησης. Και βέβαια τόλμη για να μιλήσεις και να αποκαλύψεις, πιθανόν και να δυσαρεστήσεις. Από κει και πέρα απαραίτητο στοιχείο είναι η γνώση ευρύτερων ιστορικών πηγών και, αν είναι δυνατόν, η συλλογή προσωπικών μαρτυριών. Σε κάθε περίπτωση πάντως το ζητούμενο είναι η παραδοχή και η συμφιλίωση με τη Μνήμη όσο τραυματική και επώδυνη κι αν είναι αυτή. Μόνον έτσι, πιστεύω,  ο άνθρωπος υπερβαίνει των φαντασμάτων του και προχωρεί μπροστά.  Αυτό άλλωστε πιστεύει και η νεαρή ηρωίδα μου Αλίζα, σε αντίθεση με την μητέρα της που φοβάται την παραδοχή και τη συμφιλίωση.

Νομίζω ότι αφήσατε τους ήρωες, ιδιαίτερα τη Λούνα, να ορίσουν τον τρόπο αφήγησης. Συμφωνείτε;

Πάντα έτσι γίνεται. Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά στα δικά μου μυθιστορήματα. Οι αφηγηματικές τεχνικές καθορίζονται από το υλικό μου και τους ήρωες μου. Εδώ δεν τις καθοδηγεί μόνον η Λούνα, νομίζω ένα μεγάλο μέρος ανήκει στην Αλίζα. Είναι εκείνη που ψάχνει, ανασκαλεύει, αναλογίζεται, συλλέγει, βρίσκει το χαμένο νήμα. Πιθανόν και …γράφει.

Τι θέλετε να κρατήσει ο αναγνώστης από το “Ο θείος Αβραάμ μένει πάντα εδώ”;

Κατ’ αρχάς να αισθανθεί αναγνωστική ευχαρίστηση. Έπειτα να περιπλανηθεί στη Θεσσαλονίκη της δεκαετίας του 1930, αλλά και να «συμμετάσχει» στους μεγάλους εργατικούς αγώνες που οργάνωνε η Φεντερασιόν στις αρχές του 20^ου αιώνα. Στη συνέχεια να  μάθει για τα κακά που συνέβησαν στη Θεσσαλονίκη σε βάρος των Εβραίων της πόλης. Από την πυρπόληση της συνοικίας Κάμπελ, και το αντιεβραϊκό πογκρόμ, έως τον αφανισμό της κοινότητας στο Άουσβιτς. Να πληροφορηθεί ακόμα για το μεγάλο πλιάτσικο των εβραϊκών περιουσιών από ικανή μερίδα των κατοίκων  της πόλης, και την ευρεία προσπάθεια να σβηστούν τα ίχνη της εβραϊκής παρουσίας. Και βέβαια να αποδεχθεί το γεγονός πως δεν είναι λίγες οι φορές που ο εθνικός μας  καθρέφτης δεν μας δείχνει τόσο όμορφους και αθώους όσο εμείς πιστεύουμε πως είμαστε!  Ωστόσο, επειδή μιλάμε για μυθιστόρημα και όχι για βιβλίο Ιστορίας, όλα αυτά περνούν ή αποτελούν το πλαίσιο στο οποίο ζει η οικογένεια της Λούνα, γιαγιάς της Αλίζα. Το πώς όλα αυτά επιδρούν σ αυτήν την οικογένεια, όπως προφανώς  θα συνέβαινε και σε άλλες εβραϊκές οικογένειες της πόλης. Εξάλλου, πάντα, σε όλα μου τα μυθιστορήματα, δεν με ενδιαφέρει τόσο η αποτύπωση ή η αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων, αλλά το πώς οι καθημερινοί άνθρωποι αντιδρούν σε οριακές ιστορικές στιγμές, πώς διαχειρίζονται τα διλήμματα τους, τι επιλέγουν να κάνουν. Ακόμα και ο μοιραίος έρωτας της Λούνα με τον Παύλο σ’ αυτό το επίπεδο υπέρβασης τοποθετείται. Γενικότερα, πιστεύω, ότι το μυθιστόρημα θέτει πολλά ερωτήματα και προβληματισμούς στον αναγνώστη, χωρίς βεβαίως να δίνει απαντήσεις, κάτι που δεν είναι δουλειά της λογοτεχνίας να κάνει.

Θεωρείτε ότι σήμερα μπορούν να βρεθούν άνθρωποι να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Αβραάμ Μπεναρόγια;

Δεν νομίζω ότι μπορούμε να συγκρίνουμε τις εποχές, άρα και τους ανθρώπους οι οποίοι και καθορίστηκαν από αυτές και τις καθόρισαν με τις πράξεις τους οι ίδιοι. Οι δεκαετίες πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιαίτερα οι πρώτες του 20ου αιώνα, χαρακτηρίζονται από την άνοδο των σοσιαλιστικών ιδεών, τις διεργασίες στους κόλπους του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, τις κοινωνικές διεκδικήσεις και τις ανατροπές. Ο Μπεναρόγια είναι τέκνο όλων αυτών των σοσιαλιστικών διεργασιών, που ακριβώς επειδή δεν είχαν  ακόμα μεταλλαχθεί σε θεσμική εξουσία, περιέκλειαν, εν πολλοίς,  ρομαντισμό και ανιδιοτέλεια. Ο Μπεναρόγια ήταν ένας αφοσιωμένος  ιδεολόγος διεθνιστής σοσιαλιστής, μετριοπαθής στις απόψεις του και γι αυτό εκδιώχθηκε κακήν κακώς, όταν το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας [ΣΕΚΕ]- ήταν από τους συνιδρυτές του- μεταλλάχθηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, με μπολσεβικικό προσανατολισμό. Ο ίδιος πέθανε φτωχός στην ισραηλινή  κωμόπολη Χολόν, με μια μικρή σύνταξη από το ελληνικό κράτος κι ένα περίπτερο που του είχε παραχωρήσει το ισραηλινό κράτος. Μέχρι την τελευταία του στιγμή νοιαζόταν και έγραφε για τον σοσιαλισμό. Δεν νομίζω, λοιπόν, ότι  οι εποχές μας είναι κατάλληλες για τέτοιους ανθρώπους. Γι αυτό και το πέρασμα του Μπεναρόγια από τις σελίδες του μυθιστορήματός μου, είναι καθαρά συμβολικός και ίσως παραδειγματικός.

Εξακολουθεί να υπάρχει αντισημιτισμός στις μέρες μας;

Βεβαίως και εξακολουθεί να υπάρχει αντισημιτισμός στις μέρες μας. Και κρυφός και φανερός. Δεν είναι τυχαίο ότι το μυθιστόρημα ανοίγει με την εικόνα της βεβήλωσης του μνημείου του Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη. Ένα πραγματικό γεγονός που έγινε το 2011, άσχετα αν εγώ το τοποθετώ το 2012. Επίσης πολύ συχνά έχουμε κρούσματα βεβήλωσης εβραϊκών νεκροταφείων, στη Βέροια, λόγου χάριν αλλά και σε άλλες πόλεις. Θα σας θυμίσω τι έγινε με το βιβλίο του Πλεύρη πατρός, και τις απαράδεκτες τοποθετήσεις δικαστών υπέρ του, πριν μερικά χρόνια. Δυστυχώς ο αντισημιτισμός δεν συναντάται μόνον στους ακροδεξιούς χώρους, όπως ορθά θεωρούμε,  αλλά και σε αριστερούς.  Στους τελευταίους παρατηρείται μια σύγχυση. Ταυτίζουν το κράτος του Ισραήλ και τις εκάστοτε  κυβερνητικές επιλογές και πρακτικές του, ως προς τους Παλαιστίνιους, με το Ολοκαύτωμα και κατ’ επέκταση συλλήβδην με τους Εβραίους. Αυτό είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο, διότι μειώνει ή και απαξιώνει το τερατώδες γεγονός του Ολοκαυτώματος, και ανοίγει τον δρόμο για να ανθίσουν κάθε λογής αντισημιτικές προκαταλήψεις και αντιεβραϊκά στερεότυπα, που με τη σειρά τους υπονομεύουν την έννοια της Δημοκρατίας. Εδώ, κατά τη γνώμη μου, είναι ηλίου φαεινότερη η έλλειψη γνώσης. Δυστυχώς η παιδεία που παρέχεται στα σχολειά μας σχετικά με την ελληνική Ιστορία του πρώτου μισού του 20^ου αιώνα είναι ελλιπέστατη. Συν η τάση μας να κρύβουμε την άγνοια ή την ημιμάθειά μας με βροντώδεις ρητορικές αρλούμπες, το πράγμα έρχεται και δένει.

Γιατί δεν μπορεί να έρθει στο προσκήνιο η Αριστερά;

Αν και ομολογώ ότι δεν καταλαβαίνω ακριβώς την ερώτησή σας, θα προσπαθήσω να απαντήσω με το ότι η Αριστερά, ή ό,τι σημαίνει πλέον στις μέρες μας για τον καθένα αυτός ο ιδεολογικός χαρακτηρισμός, υπάρχει και με το παραπάνω στο μυθιστόρημά μου. Κατ αρχάς, το μυθιστόρημα  ρίχνει φως σε μία από τις καλά έως σήμερα αποσιωπημένες  σελίδες της  πρόσφατης Ιστορίας μας, την συμμετοχή των Ελλήνων Εβραίων, των Θεσσαλονικέων στην προκειμένη περίπτωση, στην Εθνική Αντίσταση. Η Λούνα βρίσκεται στο Πάικο και μαζί της δεκάδες Θεσσαλονικείς Εβραίοι αντάρτες, ενταγμένοι στις γραμμές του ΕΛΑΣ. Αν μάλιστα οι  αναγνώστες/τριες σας ενδιαφέρονται για περισσότερες λεπτομέρειες προτείνω την εξαιρετική, και πρόσφατα βραβευμένη  με Κρατικό Βραβείο, μελέτη της Ρίκας Μπενβενίστε  “Αυτοί που επέζησαν”  καθώς και την γλαφυρότατη μαρτυρία του αντάρτη Μιχαήλ Μπουρλά  “Έλληνας Εβραίος και Αριστερός”. Επίσης οι κεντρικοί ήρωες  μου, ο Παύλος, ο Μάρκος, ο κύριος Νίκος, ο εξάδελφος Λεόν, είναι  αριστεροί. Ο Αβραάμ Μπεναρόγια δηλαδή τι ήταν; Άρα, ποια Αριστερά δεν έρχεται στο μυθιστορηματικό μου προσκήνιο; Εκτός αν υιοθετήσουμε  την απάντηση που έδωσε ο σοφός ποιητής Τίτος Πατρίκιος – που κι αν έχει δει στη ζωή του – όταν, πριν δυο χρόνια, ρωτήθηκε ποια είναι η γνώμη του για την Αριστερά: “Ποια Αριστερά εννοείτε. Διότι υπάρχουν πολλές Αριστερές”!