«Σημειώσεις από το υπόγειο», του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Ένας μανιακός ριμαδόρος ουρλιάζει στο κεφάλι μας και το ζώο μέσα μας ελευθερώνεται. Σε τέσσερις τοίχους είμαστε κλεισμένοι και τον ιερό αριθμό, τον ιερό χώρο προσκυνούμε, αυτόν χτυπάμε, σε αυτόν εκτοξεύουμε τις βλαστήμιες και τις ματωμένες σκέψεις μας. Τη μέθοδο του Προκρούστη έχεις κληρονομιά και φέρνεις στα μέτρα σου τους εαυτούς σου! Ένας, δύο, τρεις, χίλιοι… Πίεση, συμπίεση, ρευστοποίηση, ρωγμές, εσωτερικές πληγές, αναταραχές, καταστροφές, νέες επώδυνες πλευρές. Ο αέρας έρχεται κομματιασμένος και μετά γίνεται η βροχή που εγκλωβίζεται κάτω από το σύννεφο και πάνω από το βλέμμα. Και όταν τον αγγίζεις, όταν τον γεύεσαι, νιώθεις τη γεύση του μένους, του τέλους, της αρχής και της αθανασίας του γένους. Το δωμάτιο του στοχασμού, της προσευχής, της συνομιλίας δεν έχει θέα. Οι εικόνες δημιουργούνται στο μυαλό και εκεί μένουν. Κι αν βρεθούν σε εξωτερικό χώρο, το χιόνι, ο ήλιος και ο άλλος άνθρωπος που θα βρουν, τον μικρό φεγγίτη του μυαλού θα ανοίξουν. Είμαστε οι άνθρωποι του υπογείου. Εκεί ξοδεύουμε τις ώρες και τα σημεία μας, εκεί ενώνεται το κινητό με ακίνητο και εκεί γράφουμε τις πληγές μας. Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «βουτά» στην ψυχή του, βάζει φωτιά στο… μυαλό του και μας δίνει ένα έργο για τους αιώνες: «Σημειώσεις από το υπόγειο» (Εκδόσεις Έρμα).

Ο Ντοστογιέφσκι μας δείχνει τον άνθρωπο που δεν έχουμε συνηθίσει, αποδεχτεί, μάθει. Ναι, για τον εαυτό μας μιλάει και το κάνει θέτοντας την εξής ερώτηση: «Γιατί σκέφτομαι έτσι;». Είναι τόσο απλό, μα και τόσο αποτελεσματικό, βασανιστικό. Ο άνθρωπος που μας μιλά από το υπόγειο βρίσκεται στο κέντρο του λαβύρινθου. Δεν θέλει να βγει από κει, θέλει να εντοπίσει την προέλευση του Μινώταυρου, του ανθρώπου-ζώο που κατοικεί μέσα μας, μας ελέγχει, μας κατευθύνει. Ο Ντοστογιέφσκι διατρέχει ανάποδα την ανθρώπινη σπείρα και στην αναπότρεπτη περιδίνηση φωτίζει τα αρχέγονα, τα πρώτα, τις πνοές και τις υπό διαμόρφωση επιθυμίες μας. Φυσικά κι έχουμε να κάνουμε μ’ ένα υπαρξιακό μυθιστόρημα. Η ύπαρξη είναι ένας εγκλωβισμός πρώτα διανοητικός και μετά σωματικός. Κι αν με ένα βήμα βγαίνεις έξω, μαζί παίρνεις και τις γωνίες, τις κρύες επιφάνειες και το υγρό πάτωμα. Ο στόχος είναι το μυαλό και η απεικόνισή του. Ο Ντοστογιέφσκι αυτό κάνει στο υπόγειο, περπατά στις αχαρτογράφητες περιοχές του νου και τις γεμίζει με αλληγορίες, αναστοχασμούς, ακατέργαστα συναισθήματα και πάμπολλες εκφράσεις του δυϊσμού μας. Οι «Σημειώσεις από το υπόγειο» είναι το λυχνάρι που καίει στο βάθος της ύπαρξής μας.

Ενδιαφέρον έχει και το πώς γεννήθηκε το έργο. Γράφτηκε σε μια πολύ κακή, επαγγελματικά, περίοδο στη ζωή του Ντοστογιέφσκι. Η πρώτη του εφημερίδα –Time– δεν πήγε καλά και έκλεισε, ενώ η δεύτερη βρισκόταν κοντά στη χρεοκοπία. Παράλληλα, η γυναίκα του πέθαινε, η οικονομική του κατάσταση χειροτέρευε και ο συντηρητισμός του επηρέαζε αρνητικά τη δημοφιλία του. Μάλιστα, συχνά δεχόταν επιθέσεις από τον φιλελεύθερο και ριζοσπαστικό τύπο. Στις 20 Μαρτίου 1864 έγραψε στον αδερφό του Μιχαήλ: «Κάθισα να δουλέψω το βιβλίο μου. Θέλω να τελειώνω όσο το δυνατόν γρηγορότερα, αλλά και να γίνει καλή δουλειά. Τελικά είναι πιο δύσκολο απ’ ό,τι περίμενα. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να βγει καλό. Θέλω να βγει καλό». Η πιο σημαντική επιρροή ήταν η ωρίμανση της κοσμοθεωρίας του. Η ψυχρή και αποστασιοποιημένη συμπεριφορά απέναντι στον ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό, υλισμό, ουτοπισμό των νεότερων χρόνων του. Ο Ντοστογιέφσκι ξεκίνησε την καριέρα του ως συγγραφέας το 1840 σαν ρομαντικός ιδεαλιστής και ονειροπόλος. Εκείνη την περίοδο ήταν αφοσιωμένος στον “ουτοπικό σοσιαλισμό” και το όραμα του για ένα απόλυτα ικανοποιημένο και κανονισμένο κόσμο. Η τελειότητα αυτή θεωρούνταν εφικτή μέσα από τις αρχές της λογικής και της πεφωτισμένης ιδιοτέλειας. Η περίοδος της φυλάκισης και της εξορίας άλλαξε την οπτική του Ντοστογιέφσκι. Πλέον, είχε αντιληφθεί ότι υπήρχαν περισσότερα για τον άνθρωπο από τη λογική και τη διαφώτιση. Παρεμπιπτόντως, όταν αναφερόταν στον «άνθρωπο» έκανε αναφορά στην ανθρωπότητα. Είχε πεισθεί ότι ο άνθρωπος ήταν ικανός τόσο για το παράλογο όσο και για το λογικό. Μάλιστα, θεωρούσε ότι το παράλογο ήταν σημαντικό στοιχείο για τον κόσμο του ανθρώπου και το λογικό μια πρόχειρη κατασκευή πάνω του.

Το βιβλίο είναι η αιώνια επιστροφή μας και οι εκδόσεις Έρμα του φέρθηκαν όπως του άξιζε. Η Σοφία Αυγερινού φρόντισε τη μετάφραση που έγινε από τα ρωσικά. Σημαντικό αυτό, μια και νιώσαμε το δημιουργό πνεύμα του μεγάλου Ρώσου, τον πυρετό της σκέψης του. Υπάρχουν, όμως, κι άλλα. Στο παράρτημα Ι διαβάζουμε αποσπάσματα επιστολών του Ντοστογιέφσκι προς τον αδελφό του Μιχαήλ. Στο παράρτημα ΙΙ έχουμε το επίμετρο της πρωτότυπης έκδοσης και στα Επιλεγόμενα του Φιλήμονα Πατσάκη μαθαίνουμε για τον άνθρωπο του υπογείου και το δυστύχημα της συνείδησης.